بیش از 300 دشت کشور؛ مستعد پدیده فرونشست
یک زمین‌شناس معتقد است باوجود آنکه وضعیت دشت‌های کشور ازنظر پدیده فرونشست به‌شدت نگران کننده است، اما عملاً هنوز کاهش برداشت از ذخایر زیرزمینی انجام نشده و با وضعیت فعلی، پایان پدیده فرونشست هم‌زمان با اتمام عمر آبخوان‌هاست.
فرونشست، ناشی از برداشت بی‌رویه آب از ذخایر زیرزمینی و تنها یکی از عوارض خشکسالی است که با توجه به حجم وسیع و ناگهانی رخداد آن، می‌تواند همچون یک زلزله سهمگین با خسارات جانی و مالی همراه باشد. از همین‌رو به‌عنوان یکی از مخاطرات و سوانح طبیعی شناخته می‌شود. فرونشست زمین، تخریب زمین‌های کشاورزی، خطوط ارتباطی و زیرساخت‌ها را به همراه دارد. حال سؤال اینجاست که پدیده فرونشست تا چه زمانی ادامه خواهد یافت و آیا امکان جلوگیری از وقوع آن وجود دارد؟
به‌تازگی اسماعیل نجار، رئیس سازمان مدیریت بحران کشور در مورد فرونشست زمین در تهران گفته است: درمجموع، طبق گزارش‌های واصله روند فرونشست زمین در تهران کند شده است.
**اطلاعات برای اندازه‌گیری میزان فرونشست کافی نیست
حالا محمدجواد بلورچی، زمین‌شناس و سخنگوی سابق سازمان زمین‌شناسی در مورد اینکه آیا می‌توان گفت فرونشست در تهران کاهش یافته است می‌گوید: قطعاً اگر داده‌های برداشت شده تصاویر ماهواره‌ای وجود داشت یا GPSهای برخطی در دشت تهران قرار داشت و ما می‌توانستیم داده‌های آن‌ها را با یکدیگر مقایسه کنیم، کاملاً می‌توانستیم از کاهش یا افزایش نرخ فرونشست زمین در این منطقه مطمئن شویم.
«متأسفانه دو سال است که داده‌های ماهواره‌ای جدی نداریم، مگر اینکه سازمان نقشه‌برداری کشور با شبکه GPS که در دشت تهران دارد، توانسته باشد به اعداد و ارقامی که نشان دهنده کاهش نرخ فرونشست است، دست پیدا کند. در غیر این‌صورت، در حال حاضر ابزار ماهواره‌ای برای سنجش این ادعا در اختیار نداریم. چون اطلاعات ماهواره‌هایی با چنین قابلیتی بسیار گران‌قیمت است و در اختیار کشور ژاپن و آمریکاست که ما خیلی امکان خرید آن‌ها را نداریم.»
به گفته او، برای اینکه بگوییم نرخ پدیده فرونشست کاهش یافته است، نخست باید شناخت درستی از این پدیده داشته باشیم. این پدیده به صورتی است که شما 30 سال از منابع آب زیرزمینی برداشت غیرمجاز کرده‌اید و سپس آرام‌آرام عارضه ایجاد می‌شود و اگر آن را مدیریت کنید نرخ فرونشست اندک‌اندک کاهش می‌باید. یعنی اگر روزی به آن نقطه در کشور برسیم که استفاده از منابع آب زیرزمینی کاهش چشمگیر پیدا کند، من قاطعانه می‌گویم که بعد از 5 تا 10 سال بعد، فرونشست به‌تدریج کاهش پیدا خواهد کرد.
** دشت تهران روزی 1 میلی‌متر پایین می‌رود
نرخ فرونشست در کشور ما در حال حاضر چقدر است؟ آیا ما در زمینه فرونشست در جهان رکورد داریم؟
بلورچی: مطالعات در سال 88، 90 و 92 نشان داده که ما در حال حاضر حداکثر با نرخ روزی 1 میلی‌متر فرونشست در دشت تهران روبه‌رو هستیم. دو نکته در اینجا وجود دارد: نخست آن که این پدیده در همه منطقه به یک‌میزان نیست و دیگر اینکه حساب دشت تهران با شهر تهران جداست. چون شهر تهران روی بستری درشت‌گونه بنا شده و پتانسیل فرونشست ندارد. اسلامشهر، دودانگه، رباط کریم و شهریار در منطقه جنوب شهرهایی هستند که روی دشت تهران قرار گرفته‌اند.
** میزان برداشت از آب‌های زیرزمینی، هنوز کم نشده است
من باور دارم در میزان برداشت از آب‌های زیرزمینی کشور هنوز کاهشی شکل نگرفته است. این در حالی است که ما در سال 84 فریاد زدیم و هشدار دادیم که پدیده فرونشست مثل زلزله نیست که شما آثارش را ببینید و بعد شروع به مدیریت آن کنید، بلکه وقتی آثار آن را ببینید، پدیده تمام شده است و امروز، روزی است که حتی یک روز اضافه برداشت کردن از آبخوانهای کشور، فاجعه بسیار بزرگی برای فرزندانمان رقم خواهد زد. امروز دشت‌هایی که شکاف برداشته یا در آن فروچاله اتفاق افتاده، ثمره برداشت بی‌حاصلی است که در 10 تا 20 سال گذشته به دشت‌ها تحمیل کردیم و هیچ نتیجه اقتصادی جدی نیز در کشور شکل نداده است.
90 درصد ظرفیت آبی کشور در کشاورزی مصرف می‌شود، اما تنها 17 درصد اشتغال کشور را تأمین می‌کند. از سوی دیگر، تنها دو درصد آب در بخش صنعت مصرف می‌شود در حالی که 50 درصد اشتغال کشور در بخش صنعت اتفاق می‌افتد. این نگران کننده است و نیاز به تغییر رویکرد دارد. باید مصرف آب در کشور به‌طور کامل بهینه‌سازی و مدیریت شود و آب اضافه ناشی از محل این صرفه‌جویی، در توسعه صنایع صنعتی و پایین‌دستی و ایجاد اشتغال صرف شود.
** احیای تعاونی‌ها، بهره‌وری کشاورزی را افزایش می‌دهد
ما باید دوباره برای افزایش بهره‌وری کشاورزی، تعاونی‌ها را احیا کنیم. ما از یاد برده‌ایم که کشاورزی کار یک نفر نیست و جمعی اتفاق می‌افتد. همان‌طوری که در قدیم، حفاظت از زیرساخت‌های کشاورزی مانند قنات‌ها به‌طور گروهی انجام می‌شد. امروز همه می‌خواهند در خانه خود یک چاه داشته باشند. فرهنگ ما در این بخش نیازمند تغییر است، زیرا در غیر این صورت و عدم چاره‌اندیشی در مورد منابع جدید آب، روزهای سختی در انتظار ماست.
** برداشت آب زیرزمینی در 350 تا 390 دشت ممنوع است
وضعیت سایر دشت‌های کشور در زمینه فرونشست چگونه است؟
بلورچی: متأسفانه داده‌های خیلی دقیقی که نشانگر فرونشست در همه دشت‌های کشور باشد را در اختیار نداریم، اما می‌دانیم که برداشت آب زیرزمینی در 350 تا 390 دشت ممنوع است که این به معنای بیلان منفی در این دشت‌هاست.
یعنی آبی که از این دشت برداشت می‌کنید در پاییز و زمستان جایگزین نمی‌شود، یعنی این دشت‌ها پتانسیل فرونشست دارند. به عبارتی بیش از 300 دشت در کشور از پتانسیل فرونشست برخوردار است. استان فارس رکورددار توسعه کشاورزی در سال‌های گذشته بود. این به معنای رکوردداری در زمینه برداشت از آب‌های زیرزمینی نیز هست، چون50 درصد مصرف آب کشور وابسته به زیرزمین است.
اگر نخواهیم مصرف را خود مدیریت کنیم، با بحران وحشتناکی روبه‌رو می‌شویم. ما باید به این باور برسیم که اگر ایران، توسط پیشینیان ما، ایران شده است با درک این حقیقت بوده که ما کشوری خشک هستیم و برای تأمین پایداری منابع آبی باید به سراغ قنات برویم. ما 2000 سال پیش چاه 350 متری در خراسان حفر کردیم. پس ما چاه عمیق را همان موقع هم می‌توانستیم حفر کنیم، اما به سراغ آن نرفتیم، چون به حفاظت از محیط‌زیست اعتقاد داشتیم.
** آبخوانهای ما از دست رفته است
به اعتقاد من امروز دیگر آن روز گذشته است که ما بتوانیم به فکر احیای آبخوان‌ها و قنات‌های‌مان باشیم، چون سفره‌های آب‌های زیرزمینی دشت‌های کشور را نابود کرده‌ایم و فرونشست زمین خلل و فرجی را که آبخوان تشکیل داده، از بین برده است. پس آبخوانهای ما از دست رفته است. این نگرانی بزرگ ما بود که از سال‌ها قبل فریاد می‌زدیم.
اگر همین امروز برداشتمان را از آبخوان دشت‌های کشور کاهش ندهیم، برآورد من این است که زمان زیادی برای انتهای این آب‌ها نداریم و آن‌وقت باید دست یاری به‌سوی کسانی دراز کنیم که می‌توانند برای آب، امنیت ملی ما را خدشه‌دار کنند. به یاد داشته باشیم منابع آب، استراتژیک‌ترین منبع هر کشور است.
ما نمی‌دانیم چقدر آب زیرزمینی داریم و برای همین نمی‌توانیم آن را مدیریت کنیم. آب سطحی ما کاملاً وابسته به تغییرات اقلیمی است. یک سال ممکن است ببارد و یک سال نبارد، اما آب قابل مدیریت ما آب زیرزمینی ماست که من به قطعیت می‌گویم نمی‌دانیم چقدر آب زیرزمینی داریم و این نگرانی ماست.
ما را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید