آیت‌الله موسوی‌تبریزی: تجویز اتانول برای بیماران الکلی در کلینیک ترک اعتیاد اشکال شرعی ندارد
افزایش آمار کشفیات الکل، موج مسمومیت ناشی از الکل و تدوین سند ملی «پیشگیری، مقابله، درمان، کاهش آسیب و بازتوانی مصرف الکل»، اینها تنها بخشی از دلایلی است که نشان می‌دهد باید مصرف الکل را به‌عنوان یک آسیب اجتماعی پذیرفت و برای کاهش آن برنامه‌ریزی کرد.
مبنای برنامه‌های کاهش آسیب، پذیرش یک چالش به‌عنوان یک واقعیت اجتماعی است. وقتی وجود چالش پذیرفته شود، آنگاه می‌توان برای مدیریت و کاهش آسیب‌ها برنامه‌ریزی کرد. حالا اگر بخواهیم در مورد لزوم راه‌اندازی برنامه‌های کاهش آسیب الکل در کشور صحبت کنیم، ابتدا باید سؤالاتی مطرح کنیم و به آنها پاسخ بدهیم. سؤالاتی مانند اینکه آیا مسأله‌ای به نام مصرف الکل در کشور وجود دارد؟ آیا وجود مصرف‌کنندگان مشروبات الکلی در کشور پذیرفته شده است؟ آیا در این حوزه به برنامه‌ریزی نیاز است؟ اگر بخواهیم بر اساس واقعیت‌های موجود جامعه به این سؤال‌ها پاسخ دهیم، باید بگوییم آری. ادله هم برای این پاسخ مثبت، داریم. دلیل اول، نتایج تحقیقاتی که در این حوزه انجام شده است.
**8.8 درصد جمعیت بالای 18 سال سابقه مصرف الکل داشته‌اند
ایرج حریرچی، سخنگوی وزارت بهداشت اعلام کرده است بر اساس تحقیقات انجام شده 8.8 درصد جمعیت بالای 18 سال در طول عمرشان سابقه مصرف الکل را ولو به میزان یک بار داشته‌اند. دلیل دوم، در وزارت کشور، کمیته ملی «پیشگیری و مبارزه با مشروبات الکلی» راه‌اندازی شده است. دلیل سوم، تدوین سند ملی «پیشگیری، مقابله، درمان، کاهش آسیب و بازتوانی مصرف الکل». دلیل چهارم، موافقت با راه‌اندازی «مراکز ترک اعتیاد به الکل» در کشور و برگزاری کارگاه‌های آموزشی درمان الکل برای درمانگران اعتیاد، دلیل پنجم، افزایش آمار کشفیات الکل است.
بر اساس آخرین آمار در پنج ماه اول سال جاری، مسکرات با ارزش 1481 میلیارد ریال بعد از خودرو و لوازم خانگی سومین کالای قاچاق کشور بوده است. این آمار نشان‌دهنده این است که تقاضا برای مشروبات الکلی در کشور بالاست. دلیل ششم، مرگ و میر ناشی از مصرف الکل در کشور.
ایرج حریرچی، سخنگوی وزارت بهداشت اعلام کرده است که در یک ماه و نیم گذشته که موج مسمومیت با الکل به راه افتاد، 974 نفر مسموم مراجعه‌کننده با الکل در کشور داشته‌ایم که 85 نفر از آنها فوت کرده‌اند، بیش از 300 نفر مورد دیالیز قرار گرفته‌اند و نزدیک به 30 نفر هم نابینا یا کم‌بینا شده‌اند. بنابراین شواهد نشان از آن دارد که گویا مشکل پذیرفته شده است، اما پاسخی که به آن مشکل داده شده پاسخگوی نیاز نبوده است، چون به گفته مسئولان کشور، مصرف مشروبات الکلی در کشور سیر صعودی دارد.
دکتر محمدصادق شیرازی، درمانگر اعتیاد و کارشناس کاهش آسیب بر این اعتقاد است که با توجه به شرایط کشور وقت آن رسیده که برنامه‌های کاهش آسیب در حوزه الکل در کشور تدوین و اجرایی شود. او می‌گوید: کاهش آسیب، سیاست‌ها و برنامه‌هایی است که سعی می‌کند مصرف الکل را به حداقل برساند و آسیب‌های ناشی از آن را کم کند.
**مصرف الکل به‌جز تلفات مستقیم، تلفات غیرمستقیم هم دارد
او با بیان اینکه ما نباید فقط به تلفات مستقیم الکل بسنده کنیم، می‌گوید: در تعدادی از تصادفات شدید راهنمایی و رانندگی مصرف الکل مشاهده شده است. همچنین مصرف الکل با برخی از آسیب‌های اجتماعی در ارتباط است. بنابراین با پذیرش این واقعیت که گروهی از مردم در هر شرایطی مصرف کننده الکل هستند و حاضر نیستند یا نمی‌توانند مصرف را کنار بگذارند، استفاده از برنامه‌های کاهش آسیب الکل می‌تواند در مدیریت این وضعیت نقش مهمی ایفا کند.
به گفته شیرازی، برنامه کاهش آسیب می‌تواند عوارض بهداشتی، اجتماعی ناشی از مصرف الکل را به حداقل برساند، مرگ و میر و مسمومیت ناشی از مصرف مشروبات الکلی را کم کند، حوادث رانندگی ناشی از مصرف الکل را کاهش دهد و مانعی در برابر نزاع و درگیری‌های خیابانی به خاطر مستی باشد.
**اصول و دستورالعمل‌های برنامه‌های کاهش آسیب چیست؟
این درمانگر اعتیاد می‌گوید: برنامه‌های کاهش آسیب الکل، اصول و دستورالعمل‌های ساده‌ای دارد، یک بخش آن اطلاع‌رسانی‌های عمومی درباره مصرف الکل در جامعه است. این اطلاع‌رسانی‌ها می‌تواند توسط وسایل ارتباط جمعی و در مدارس و دانشگاه‌ها انجام شود. در این اطلاع‌رسانی‌ها می‌توان با دیدگاه منطقی و به‌دور از اغراق درباره خطرات مصرف مشروبات الکلی به مردم هشدار داد و برای آنها توضیح داد که مصرف آنچه مشکلاتی را برای سلامتی ایجاد می‌کند. درست مثل همان کاری که در زمینه استفاده از دخانیات در کشور اتفاق می‌افتد.
او ادامه می‌دهد: در مرحله بعدی باید اطلاع‌رسانی عمومی با این مضمون صورت بگیرد که اگر احیاناً فردی الکل مصرفکرد در معرض چه خطرات اجتماعی قرار دارد، یعنی به‌عنوان مثال عواقب رانندگی در حالت مستی را به مردم گوشزد کرد. همچنین به مردم توصیه کرد که در صورتی که الکل مصرف کرده‌اند از تصمیم‌گیری‌های مهم خودداری کنند.
همین‌طور باید به مردم آموزش داد که با یک فرد مصرف کننده الکل چطور رفتار کنند.
شیرازی می‌گوید: در مورد مراکز ترک اعتیاد به الکل در کشور هم باید اطلاع‌رسانی شود که در صورتی که فردی تمایل داشته باشد مصرف را کنار بگذارد چه کاری باید انجام دهد و به کجا مراجعه کند. باید به مردم اطلاع‌رسانی کرد که فردی که برای ترک اقدام می‌کند بیمار است و تعقیب قضایی نمی‌شود.
به گفته او علاوه بر سطح عمومی، برنامه‌های کاهش آسیب، به‌طور مشخص برای فرد مصرف کننده و خانواده‌اش هم برنامه‌هایی دارد. برای اجرایی کردن این برنامه‌ها در ابتدا باید مکان‌هایی برای اجرای برنامه‌های کاهش آسیب وجود داشته باشد که افراد بتوانند به آنجا مراجعه کنند و بدون هیچ ترسی خدمات دریافت کنند. با توجه به شرایط کشور و امکاناتی که وجود دارد پیشنهاد می‌شود که کلینیک‌های ترک اعتیاد برای این منظور در نظر گرفته شوند چون هم گستردگی زیادی در کشور دارند و هم اینکه کارشناس‌هایی که بتوانند خدمات مورد نیاز این بیماران را ارائه کنند در این مراکز حضور دارند. وزارت بهداشت هم بر این مراکز نظارت دارد.
شیرازی با بیان اینکه در برنامه‌های کاهش آسیب تلاش می‌شود فرد از نظر روحی و روانی برای دریافت خدمات آماده شود، می‌گوید: در مراکز کاهش آسیب در ابتدا با فرد گفت‌وگو انجام می‌شود تا تصویری از شرایط بیمار ترسیم شود.
سپس با مصاحبه‌های انگیزشی تلاش می‌شود فرد به مصرف کمتر یا مصرف در شرایط کم‌خطرتر تشویق شود. مثلاً به او گفته می‌شود که تلاش کند اندکی نوشیدن الکل‌اش را کم کند یا صبح قبل از صبحانه الکل استفاده نکند. با شکم خالی الکل نخورد. وقتی احساس کرد دارد از حالت تعادل خارج می‌شود مصرف را کنار بگذارد. بیش از حد نیاز روزانه، مشروبات الکلی در خانه نگهداری نکند. چون معمولاً اگر میزان الکل در خانه بیش از نیاز روزانه باشد فرد باده‌گساری یا بیش‌نوشی خواهد داشت. به‌طور خلاصه به او آموزش‌هایی داده می‌شود که نوشیدن‌اش را متعادل‌تر کند. همچنین در مورد خطراتی که می‌تواند بعد از مستی او را تهدید کند مشاوره‌های فردی به او داده می‌شود. از او خواسته می‌شود از رانندگی در هنگام مستی خودداری کند. بعد از نوشیدن مشروبات الکلی در مورد موضوعات مهم تصمیم‌گیری نکند و تا حد ممکن از خانه خارج نشود و در صورت نیاز برای خروج، بخواهد که فرد مطمئنی او را همراهی کند.
این درمانگر اعتیاد توضیح می‌دهد: برنامه کاهش آسیب به دنبال آن است که نظم را به زندگی فرد مصرف کننده الکل بازگرداند. زیرا اگر این نظم‌پذیری شکل بگیرد ممکن است کم‌کم فرد به سمت پرهیز کامل هم برود. هر چند که هدف برنامه کاهش آسیب، الزاماً قطع مصرف نیست.
او ادامه می‌دهد: همچنین خوب است که در برنامه‌های کاهش آسیب به خانواده بیمار هم مشاوره داده و راه‌های برخورد با فرد مصرف کننده الکل به آنها آموزش داده شود.
**آیا می‌شود برای الکلی‌ها هم با تجویز پزشک و نظارت وزارت بهداشت اتانول تجویز کرد؟
او می‌گوید: بر اساس گزارش‌های منتشر شده در خبرگزاری‌های رسمی فروش مشروبات الکلی غیراستاندارد در برخی سوپرمارکت‌ها هم وجود دارد. این نشان‌دهنده آن است که با وجود اینکه جمعیت مصرف‌کننده پنهان است، اما تقاضا برای مشروبات الکلی در کشور بالاست. در چنین شرایطی سؤال این است که آیا نمی‌توان همان‌طور که برای درمان و کاهش آسیب افراد مصرف‌کننده مواد در کلینیک‌های ترک اعتیاد، متادون و شربت تریاک تجویز می‌شود، برای الکلی‌ها هم با تجویز پزشک و نظارت وزارت بهداشت اتانول تجویز کرد؟ با این اقدام دیگر فردی به خاطر مصرف مشروبات الکلی ناسالم جانش را از دست نمی‌دهد و گرفتار صدمات جبران‌ناپذیر نمی‌شود. ضمن اینکه می‌توان با تجویز دوز مشخص، میزان مصرف بیماران را کنترل کرد و در درازمدت میزان آن را کاهش داد یا حتی در برخی بیماران مصرف را به‌طور کامل قطع کرد.
شیرازی بر این اعتقاد است که دادن اتانول به بیماران الکلی همچنین می‌تواند برای برنامه‌ریزی‌های آینده در این حوزه بسیار سودمند باشد، چراکه با ارائه خدمات کاهش آسیب می‌توان به آمار مصرف‌کنندگان دست پیدا کرد. این اقدام حتی در حوزه پیشگیری از بروز مصرف الکل هم می‌تواند مؤثر باشد، زیرا خانواده‌های این افراد نسبت به بقیه افراد جامعه بیشتر در معرض استفاده از مشروبات الکلی هستند که با آگاه‌سازی خانواده‌ها حتی می‌توان تا حدی از بروز اعتیاد به الکل در کشور جلوگیری کرد. تجربه نشان داده است اقدامات پلیسی، قضایی و مقابله‌ای به‌تنهایی چاره کار نیست.
**خط قرمزها در مورد الکل بسیار پررنگ است
او می‌گوید: خط قرمزها در مورد الکل بسیار پررنگ است. به‌طوری که حتی وقتی برنامه‌های درمانی برای الکلی‌ها در کشور مطرح می‌شود و 150 کلینیک ترک اعتیاد آموزش می‌بینند که در حوزه درمان الکل وارد شوند در نهایت مجوزهای لازم برای فعالیت این مراکز صادر نمی‌شود. البته در مورد توزیع شربت تریاک و متادون هم این خط قرمزها در گذشته وجود داشت. کارشناس‌ها باید تلاش کنند با توجیهات علمی این خط قرمزها را کمرنگ کنند.
**برای راه‌اندازی مراکز گذری کاهش آسیب برای زنان معتاد هم خط قرمز وجود داشت
شیرازی می‌گوید: در مورد راه‌اندازی مراکز گذری کاهش آسیب برای زنان مصرف‌کننده مواد هم تجربه خط قرمزها را داشتیم، اما با کمک علما و کارشناسان توانستیم مسأله را مدیریت کنیم و مسئولان را قانع کنیم وجود چنین مراکزی در کشور یک نیاز است. سال 1384 متوجه شدیم نیاز است برای زنان هم، مرکز کاهش آسیب راه‌اندازی کنیم. در ابتدا که این بحث را مطرح می‌کردیم می‌گفتند که زن؟ اعتیاد؟ مگر می‌شود زنان هم مواد مصرف کنند؟ سیاستگذاران وقت تمایلی نداشتند که این واقعیت را بپذیرند که وجود این مراکز نیاز کشور است، اما درنهایت با استفتا از علمای دینی توانستیم مجوز راه‌اندازی این مراکز را بگیریم که البته بسیار هم اثربخش بود و کاهش آمار ایدز در کشور گویای آن است.
**ورود اتانول به مراکز ترک اعتیاد منجر به شیوع مصرف الکل در کشور نمی‌شود
این درمانگر اعتیاد می‌گوید: البته ممکن است عده‌ای چنان استدلال کنند که استفاده بیماران از اتانول در مراکز درمان و کاهش آسیب اعتیاد ممکن است به شیوع مصرف الکل در کشور دامن بزند در حالی که این استدلال اصلاً درست نیست. اگر قرار باشد اتانول در کلینیک‌های ترک اعتیاد که زیر نظر وزارت بهداشت فعالیت می‌کنند با تجویز پزشک و با دوز مشخص در اختیار بیماران قرار بگیرد، جمعیت عمومی به آن دسترسی نخواهند داشت. همچنین وزارت بهداشت می‌تواند برای جلوگیری از نشت آن به بیرون از کلینیک‌ها، فرآیندهای نظارتی محکمی را طراحی کند و اتانول را در کلینیک‌های منتخب که آموزش‌های لازم را دیده‌اند و مورد اعتماد هستند در اختیار بیماران قرار دهد.
او بر این نکته تأکید می‌کند که برای کنترل و مدیریت مصرف مشروبات الکلی در کشور نیاز است که برنامه‌های پیشگیری، درمان، کاهش آسیب و مقابله با مشروبات الکلی هم‌زمان با هم رشد کنند. برنامه‌های مقابله‌ای به‌تنهایی کارساز نخواهد بود و باید بخش‌های مختلف هم‌زمان با هم رشد کنند.
**علمای دینی چه می‌گویند؟
آیت‌الله سیدحسین موسوی تبریزی، استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم و دبیر مجمع مدرسین و محققین حوزه علمیه قم در گفت‌وگو با ایرنا پلاس در پاسخ به این سؤال که آیا می‌توان بر اساس آموزه‌های شرع مقدس اسلام، به بیماران الکلی در کلینیک‌های ترک اعتیادی که مجوز وزارت بهداشت دارند، تحت نظر پزشک متخصص، اتانول یا همان الکل قابل شرب داد، می‌گوید: گاه برای انسان در مقام انجام دو تکلیف شرعی تزاحم رخ می‌دهد، یعنی مکلف از بهجای آوردن دو تکلیف عاجز می‌شود، در این صورت باید تکلیفی را که اهمیت بیشتری دارد انجام، و اهم را بر مهم ترجیح دهد. از این به قاعده «اهم و مهم» تعبیر می‌شود. گاهی نیز بر سر یک دو راهی قرار می‌گیرد که هر دو ناخوشایند است، ولی یکی از دیگری ناخوشایندتر است. در چنین مواردی، عقل حکم می‌کند برای پرهیز از امر ناخوشایندتر، انسان به استقبال امری که ناخوشایند است برود و این همان چیزی است که به‌عنوان «دفع افسد به فاسد» معروف است. بر این اساس اگر کسی بیمار باشد و نیاز به داروی خاصی داشته باشد که در حالت عادی حرام است ولی برای مداوای بیماری لازم و نجات‌بخش باشد و برای آن جایگزینی هم وجود نداشته باشد، در صورتی که با نظارت پزشک متخصص به بیمار داده شود، مباح است و اشکال شرعی ندارد.
او می‌گوید: قاعده «دفع افسد به فاسد»، یعنی دفع یک ضرر بزرگ‌تر با ضرر کوچک‌تر، در تمام احکام اسلام دیده می‌شود. مثلاً اگر فرض کنید زنی در دریا در حال غرق شدن باشد و مردی در آنجا حضور داشته باشد که شنا بلد باشد و بتواند این زن را نجات دهد، حتی اگر در حال نماز باشد شرعاً موظف است که نماز را بشکند و این زن را نجات دهد. هرچند که بر اساس احکام شرعی هم شکستن نماز جایز نیست و هم دست زدن به نامحرم معصیت است، اما در شرایط خاص نه‌تنها دیگر معصیت نیست بلکه واجب می‌شود چون جان کسی در خطر است.
او برای توضیح بیشتر موضوع، مثال‌های دیگری هم مطرح می‌کند: فرض کنید جنگی بین مسلمانان و غیرمسلمان‌ها رخ داده است. دشمنان می‌خواهند وارد کشور اسلامی شوند و چند نفر از مسلمان‌ها را هم گروگان گرفته و سپر کرده‌اند و می‌خواهند کشور اسلامی را تصرف کنند. در چنین حالتی اگر مسلمانان هیچ راهی برای جلوگیری از پیشروی دشمن نداشته باشند، می‌توانند آن مسلمان‌هایی که گروگان گرفته شده و سپر قرار داده شده‌اند را بکشند و کشور را نجات دهند. کشتن چند مسلمان به خاطر نجات هزاران مسلمان هیچ اشکالی ندارد و جایز است و در فقه و اصول اجازه چنین کاری داده شده است.
به گفته او حضرت امام خمینی (ره) هم از این قاعده استفاده کرده‌اند. مثلاً در زمانی که آل سعود مسلمانان را به خاک و خون کشیدند، حضرت امام به خاطر یک مسأله مهم سیاسی، حج رفتن را با آن عظمت، تحریم کردند و فرمودند که در چنین شرایطی دیگر حج واجب نیست زمانی هم که مشکلات حل شد، تحریم برداشته شد.
موسوی تبریزی با بیان اینکه «در مورد الکل هم ماجرا به همین صورت است»، می‌گوید: در صورتی که فردی که الکلی است یا حتی الکلی هم نیست، اما داروی درمان دردش الکل است در کلینیک‌های ترک اعتیادی که زیر نظر وزارت بهداشت فعالیت می‌کنند و مجوز دارند، تحت درمان قرار گیرد و پزشک متخصص تشخیص دهد که این فرد برای ادامه درمان به اتانول نیاز دارد، می‌تواند به او اتانول بدهد. به شرطی که کاملاً تحت نظارت پزشک باشد. زیرا دفع افسد به فاسد اشکالی ندارد. البته این اقدام باید در شرایط خاص انجام شود. مسلماً فروش مشروبات الکلی در مغازه‌ها و سوپرمارکت‌ها در کشور حرام است و نمی‌توان مصرف آن را آزاد کرد که هر کسی به آن دسترسی داشته باشد.
محمدتقی فاضل میبدی، عضو مجمع محققین و مدرسین حوزه علمیه قم هم در این باره با استناد به قاعده «دفع افسد به فاسد»می‌گوید: با توجه به مرگ و میرهایی که در ماه اخیر به خاطر مصرف مشروبات الکلی مسموم در کشور اتفاق افتاد، می‌توان گفت در صورتی که اتانول به‌عنوان دارو در کلینیک‌های ترک اعتیاد با نظارت پزشک متخصص به بیمارانی داده شود که توانایی ترک کامل الکل را ندارند، قابل‌قبول است.
او ادامه می‌دهد: ما یک قاعده کلی داریم که عقلانی هم هست آن هم «دفع افسد به فاسد» است. بنابراین اگر دو مایع داشته باشیم که یکی افسد و دیگری فاسد باشد، یعنی یکی خطرناک‌تر از دیگری باشد، می‌توان بهجای مایع خطرناک‌تر از مایع خطرناک استفاده کرد.
عضو مجمع محققین و مدرسین حوزه علمیه قم بر این نکته تأکید می‌کند که مصرف الکل در اسلام حرام است و هیچ بحثی هم در این زمینه وجود ندارد، اما در شرایط خاص و برای افرادی که بیمار هستند و پزشک متخصص تشخیص می‌دهد که قادر به ترک الکل نیستند، می‌توان با استناد به قاعده «دفع افسد به فاسد» از اتانول به‌عنوان دارو استفاده کرد.
او توضیح می‌دهد که البته این مسأله مربوط به شرایطی است که هیچ داروی جایگزینی در این زمینه وجود نداشته باشد و اتانول را هم فقط به‌عنوان دارو می‌توان برای بیمار تجویز کرد و برای کسانی که پزشک متخصص تشخیص می‌دهد توانایی ترک مصرف الکل را ندارند.
فاضل میبدی بر این نکته تأکید می‌کند که اگر قرار باشد که اتانول در مراکز ترک اعتیاد برای بیماران تجویز شود باید برنامه‌ریزی‌ها به صورتی باشد که باعث افزایش مصرف الکل در جامعه نشود که در این صورت نقض غرض می‌شود. بنابراین در این زمینه باید احتیاط‌های لازم در نظر گرفته شود.
ما را در شبکه های اجتماعی دنبال کنید
